حمل و نقل ریلی در ایران: بستری برای تجارت بین المللی و توسعه اقتصادی

مقدمه: جایگاه و اهمیت حمل و نقل ریلی در ایران

حمل و نقل ریلی به عنوان یکی از زیرساخت‌های حیاتی در هر کشوری، نقش بسزایی در تسهیل تجارت و جابجایی کالا و مسافر ایفا می‌کند. در ایران نیز، این شیوه حمل و نقل ب قدمتی طولانی، همواره به عنوان شریان حیاتی برای توسعه اقتصادی و اجتماعی مطرح ب است. حمل و نقل ریلی بین‌المللی ایران به عنوان یک گذرگاه مهم، نقش کلیدی در جابجایی کالا بین ایران و کشورهای همسایه و سایر نقاط جهان ایفا می‌کند و به شبکه بین‌المللی راه‌آهن متصل است. شرکت ملی راه‌آهن جمهوری اسلامی ایران، به عنوان مالک عمده خطوط ریلی کشور، با گسترش و ایجاد خطوط بیشتر، نقش مهمی در توسعه و پیشرفت اقتصادی کشور دارد. مزایای ذاتی حمل و نقل ریلی، از جمله ظرفیت بالای جابجایی، امنیت بار، سرعت مناسب در مسافت‌های طولانی و صرفه‌جویی در مصرف منابع انرژی، آن را به گزینه‌ای جذاب برای حمل و نقل کالا، به ویژه در حجم و ابعاد زیاد، تبدیل کرده است. به عنوان مثال، در گذشته نه چندان دور، بخش عمده‌ای از توزیع مواد نفتی در کشور از طریق ناوگان جاده‌ای انجام می‌شد، اما با توسعه حمل و نقل ریلی، امکان جابجایی حجم بیشتری از این مواد با هزینه و آلایندگی کمتر فراهم شده است. با توجه به موقعیت جغرافیایی ایران، این سیستم می‌تواند به عنوان پلی بین شرق و غرب عمل کند و درآمدهای قابل توجهی از ترانزیت کالا به همراه داشته باشد.

مزایای کلیدی حمل و نقل ریلی نسبت به سایر روش ها عبارتند از هزینه پایین‌تر در مقایسه با حمل و نقل جاده‌ای، دریایی و هوایی، به ویژه برای حجم بالای بار. هر واگن قطار می‌تواند حدود سه برابر تریلی و کامیون بار حمل کند و هزینه‌های کمتری نسبت به سایر روش‌ها دارد. علاوه بر این، امنیت بالای حمل و نقل ریلی، کاهش خطر آسیب یا سرقت کالا را به همراه دارد. ظرفیت بالای قطارها امکان حمل مقادیر زیادی کالا در هر سفر را فراهم می‌کند. از منظر محیط زیست، حمل و نقل ریلی با مصرف سوخت کمتر، آلایندگی کمتری نسبت به حمل و نقل جاده‌ای و هوایی دارد. همچنین، استفاده از حمل و نقل ریلی منجر به کاهش ترافیک جاده‌ای و تصادفات ناشی از آن می‌شود. سرعت بالای جابجایی کالا و مسافر در خطوط ریلی خارج از محیط شلوغ شهری و برنامه حرکت منظم لوکوموتیوها، امکان تحویل محموله‌های تجاری و شخصی در کوتاه‌ترین زمان ممکن را فراهم می‌کند.

این مقاله با هدف ارائه یک دیدگاه جامع و چند وجهی در خصوص حمل و نقل ریلی در ایران، به ویژه در زمینه صادرات، تدوین شده است. در ادامه، به بررسی حمل و نقل ریلی بین‌المللی ایران و اتصال آن به کشورهای منطقه، استانداردهای حاکم بر این صنعت، انواع واگن‌های باری موجود و کاربردهای آن‌ها، ایستگاه‌های کلیدی باری در کشور و نقش حمل و نقل ریلی در توسعه صادرات ایران پرداخته خواهد شد.

حمل و نقل ریلی بین المللی ایران: اتصال به کشورهای منطقه ای و فراتر

ایران از دیرباز به دلیل موقعیت استراتژیک خود، نقش مهمی در تجارت منطقه‌ای ایفا کرده است. توسعه زیرساخت‌های حمل و نقل ریلی بین‌المللی، این نقش را تقویت کرده و امکان اتصال ایران به بازارهای جهانی را فراهم آورده است.

مسیرهای ریلی فعال بین ایران و کشورهای همسایه، امکان ارتباط با طیف وسیعی از کشورها را فراهم می‌آورد. از طریق خطوط ریلی، ایران با کشورهایی نظیر ترکیه، روسیه، ازبکستان، قزاقستان و ترکمنستان در ارتباط است و این امر سبب رونق صادرات و واردات در کشور شده است. به طور کلی، ایران از طریق مسیرهای ریلی به کشورهای آذربایجان، لتونی، لیتوانی، مولداوی، مغولستان، لهستان، روسیه، آلبانی، گرجستان، قزاقستان، چین، کره جنوبی، قرقیزستان، بلاروس، بلغارستان، ویتنام، تاجیکستان، ترکمنستان، ازبکستان، اوکراین و استونی دسترسی دارد.

مسیر ریلی ایران با ترکیه از طریق شهرهای تبریز یا ایستگاه مرزی ماکو امکان‌پذیر است. شهرهای تهران، کرج، زنجان، قزوین، تبریز، مراغه و میانه نیز دارای مسیر ریلی به سمت ترکیه هستند. مسیرهای ریلی به استانبول (از ایستگاه دغو بایزید و عبور از شهر ارزروم)، شهر وان و آنکارا (ابتدا ورود به وان و سپس حرکت به سمت آنکارا) فعال بوده‌اند، هرچند که برخی از این مسیرها به دلیل همه‌گیری بیماری کرونا временно متوقف شده‌اند.

ارتباط ریلی مستقیم با ارمنستان وجود ندارد و برای سفر به این کشور باید ابتدا از طریق گرجستان و سپس با استفاده از مسیر ریلی آن کشور اقدام کرد. با این حال، مسیر ریلی ایران از شهر نخجوان به سمت ارمنستان حرکت می‌کند و برای تسریع سفر می‌توان از تبریز یا جلفا اقدام نمود.

امکان سفر با قطار به شهرهای نخجوان یا باکو در آذربایجان وجود دارد. برای سفر به باکو باید به ایستگاه آستارا رفت (همچنین مسیر ریلی از تهران به آستارا نیز وجود دارد). برای سفر به نخجوان می‌توان از شهرهای تبریز یا جلفا اقدام کرد. همچنین، گرجستان از طریق مسیر ریلی به شهر باکو و تفلیس متصل است و برای ارسال سریع‌تر کالا به این کشور می‌توان از طریق شهر آستارا اقدام نمود.

ترکمنستان در شمال شرق ایران قرار دارد و مسیر ریلی مستقیم از طریق خط ریلی گرگان و اینچه برون به آن متصل است. ارسال بار و کالا نیز از طریق این ایستگاه‌ها انجام می‌شود. علاوه بر این، مرز سرخس به عنوان یک ایستگاه مرزی مهم، ایران را به کشورهای آسیای میانه متصل می‌کند و حمل و نقل بین‌المللی کالا از طریق این مرز بر اساس کنوانسیون SMGS صورت می‌گیرد. مرز رازی نیز با ایستگاه کاپیکوی در ترکیه همجوار است و برای حمل و نقل به ترکیه و بلغارستان مورد استفاده قرار می‌گیرد. مرز میرجاوه نیز ایران را به پاکستان متصل می‌کند و حمل و نقل بین دو کشور بر اساس موافقتنامه‌های دوجانبه صورت می‌پذیرد.

کریدورهای ترانزیتی ریلی فعال در ایران نقش حیاتی در تجارت منطقه‌ای ایفا می‌کنند. کریدور شمال-جنوب که از شمال اروپا تا جنوب آسیا امتداد دارد و از طریق بنادر شمالی ایران (مثل بندر امیرآباد) به بندرهای جنوبی (مثل بندرعباس) متصل می‌شود، به عنوان راهی سریع و اقتصادی برای حمل و نقل کالا بین اروپا و آسیا شناخته می‌شود. کریدور شرق-غرب نیز ارتباطی بین کشورهای آسیای میانه و قفقاز با ایران و از طریق آن با خلیج فارس و دیگر نقاط جهان فراهم می‌کند. کریدور ترانزیتی بندرعباس-سرخس با طول حدود 1619 کیلومتر و ظرفیت حمل 5 میلیون تن بار در سال فعال است و با افتتاح محور بافق-مشهد، فاصله و زمان حمل و نقل در این مسیر به طور قابل توجهی کاهش یافته است. کریدور ترانزیتی رازی-کرمان-زاهدان-میرجاوه (شرقی-غربی) با فاصله حدود 2496 کیلومتر، شبکه ریلی ترکیه و کشورهای اروپای شرقی را به پاکستان، هندوستان و آسیای جنوب شرقی متصل می‌کند. کریدور ترانزیتی بندرعباس-بندر امیرآباد (شمال-جنوب) با طول حدود 1795 کیلومتر، امکان دسترسی همسایگان شمالی کشور به آب‌های آزاد خلیج فارس و دریای عمان را فراهم می‌سازد. همچنین کریدورهای دیگری نظیر رازی-سرخس، جلفا-سرخس، بندر امام-بندر امیرآباد، بندرعباس-رازی، بندرعباس-جلفا، رازی-بندر امیرآباد و بندر امام-جلفا با ظرفیت‌های مختلف در حال فعالیت هستند. این کریدورها نقش مهمی در تسهیل تجارت بین‌المللی و ترانزیت کالا در منطقه دارند.

بنادر مهم ایران برای حمل و نقل بین‌المللی ریلی نقش کلیدی در زنجیره لجستیک کشور ایفا می‌کنند. بندر امام خمینی، بندر شهید رجایی، بندر عباس، بندر امیرآباد، بندر خرمشهر، بندر ماهشهر و بندر ترکمن از جمله بنادر فعالی هستند که امکان حمل و نقل بین‌المللی ریلی و داخلی کالا در آن‌ها وجود دارد. مسیرهای حمل ریلی بین‌المللی منتهی به این بنادر، با توجه به مبدأ و مقصد حمل کالا، متفاوت هستند و کالا می‌تواند از طریق این بنادر عبور کرده یا از طریق ایستگاه‌های مرزی وارد حوزه کشورهای همسایه شود. به عنوان مثال، مسیر ریلی بندرعباس – سرخس، ترکمنستان، ازبکستان و قزاقستان را به روسیه و شمال اروپا متصل می‌کند. افتتاح مرز ریلی اینچه‌برون نیز سبب گسترش بهره‌برداری و رونق کریدور شمال – جنوب شده است و از طریق ترکمنستان و قزاقستان به روسیه و شمال اروپا مرتبط می‌شود.

استانداردهای حاکم بر حمل و نقل ریلی در ایران

برای اطمینان از ایمنی، کارایی و قابلیت اطمینان حمل و نقل ریلی در ایران، استانداردهای مختلفی در سطوح ملی و بین‌المللی اعمال می‌شود.

استانداردهای فنی و ایمنی شبکه ریلی ایران توسط هیئت مدیره راه‌آهن تهیه و ابلاغ می‌گردد و کلیه شرکت‌های بهره‌بردار خطوط ملزم به رعایت آن‌ها هستند. راه‌آهن جمهوری اسلامی ایران وظیفه نظارت بر اجرای کامل این ضوابط، مقررات و دستورالعمل‌های فنی و ایمنی حرکت را بر عهده دارد. همچنین، تعیین مقررات و استانداردهای مربوط به تولید، واردات، تعمیر و نگهداری ناوگان ریلی نیز بر عهده راه‌آهن است و کلیه دستگاه‌های نظارتی، تولیدکنندگان و واردکنندگان مربوطه موظف به رعایت آن‌ها هستند. در زمینه زیرساخت‌های ریلی، ایران از ریل استاندارد با عرض 1435 میلی‌متر استفاده می‌کند که رایج‌ترین اندازه ریل در سطح جهان است.

در راستای ارتقای کیفیت خدمات و همگام‌سازی با استانداردهای بین‌المللی، استاندارد IRIS (International Railway Industry Standard) در صنعت حمل و نقل ریلی ایران مورد توجه قرار گرفته است. این استاندارد که بر پایه اصول استاندارد مدیریت کیفیت ISO 9001 تدوین شده است، به منظور همگام‌سازی الزامات تردد حمل و نقل ریلی بین کشورهای مختلف، رعایت قوانین و الزامات دولتی و افزایش ایمنی ایجاد شده است. استاندارد IRIS بر جنبه‌های مختلف صنعت ریلی از جمله مدیریت پروژه، قابلیت اطمینان، قابلیت دسترسی، قابلیت نگهداری، ایمنی و هزینه یابی چرخه عمر تمرکز دارد. در حال حاضر، استاندارد ISO 22163 به عنوان مبنایی برای ارزیابی و صدور گواهینامه IRIS مورد استفاده قرار می‌گیرد.

علاوه بر IRIS، صنعت ریلی ایران از استانداردهای ملی و بین‌المللی دیگری نیز بهره می‌برد. کمیته حمل و نقل سازمان ملی استاندارد ایران، مجموعه‌ای از استانداردها را در زمینه‌های مختلف از جمله ایمنی سیستم‌های حمل و نقل ریلی درون شهری و حومه و انطباق تاسیسات ایمنی با الزامات خطوط سریع السیر تدوین کرده است. در زمینه مواد و قطعات مورد استفاده در صنعت ریلی، استانداردهایی برای فولاد مورد استفاده در ریل‌های راه آهن (مانند استانداردهای اروپا، روسیه و ژاپن) و همچنین استانداردهایی بر اساس بار محوری وارد شده به ریل وجود دارد. صدور گواهینامه استاندارد برای تولید ریل توسط سازمان ملی استاندارد ایران به شرکت‌هایی مانند ذوب آهن اصفهان، نشان از تلاش برای خودکفایی و ارتقای کیفیت در تولیدات داخلی دارد.

آشنایی با انواع واگن های باری در شبکه ریلی ایران
شبکه ریلی ایران از تنوع قابل توجهی در واگن‌های باری برخوردار است که هر کدام برای حمل نوع خاصی از کالا طراحی شده‌اند. شناخت این واگن‌ها و کاربردهای آن‌ها برای فعالان حوزه حمل و نقل و تجارت از اهمیت بالایی برخوردار است.

طبقه بندی کلی واگن های باری بر اساس نوع و کاربرد شامل واگن‌های مسقف، فله‌بر، مسطح، یخچال‌دار، مخزن‌دار، لبه بلند، لبه کوتاه و حمل خودرو می‌شود. برخی منابع به واگن‌های تخصصی دیگری مانند واگن‌های قیفی (Hopper)، شن‌کش، ریل‌کش، سیمان و واگن‌های کانتینری نیز اشاره کرده‌اند. سیستم شماره‌گذاری واگن‌های باری در ایران نیز بر اساس نوع واگن، سیستم ترمز و تعداد محورها انجام می‌شود.

مشخصات فنی کلیدی واگن های باری بسته به نوع آن‌ها متفاوت است. واگن‌های مسقف معمولاً در دو نوع 2 و 4 محوره ساخته می‌شوند و می‌توانند تا 68 تن بار یا 138 متر مکعب حجم را جابجا کنند. واگن‌های فله‌بر که امکان تخلیه بار از پایین را دارند، معمولاً 4 محوره بوده و ظرفیت حمل 71 تن بار را دارا هستند. واگن‌های مسطح (پلتفرم) که برای حمل بارهای سنگین و حجیم استفاده می‌شوند، در اندازه‌های 2، 4 و 6 محوره ساخته شده و ظرفیت حمل 71 تن بار را دارند. واگن‌های یخچال‌دار که برای حمل مواد فاسد شدنی استفاده می‌شوند، معمولاً 2 یا 4 محوره بوده و ظرفیت حمل 40 تن بار را دارند. واگن‌های مخزن‌دار که برای حمل مایعات و گازهای غیر خطرناک به کار می‌روند، در اندازه‌های 2 و 4 محوره با ظرفیت حمل 56 تن ساخته می‌شوند. واگن‌های لبه بلند که برای حمل کالاهای سبک و حجیم مناسب هستند، در اندازه‌های 2، 4 و 6 محوره با ظرفیت حمل 57 تن تولید می‌شوند. واگن‌های لبه کوتاه برای حمل بارهای سنگین و کم حجم مانند آهن‌آلات و مصالح ساختمانی استفاده شده و در اندازه‌های 2 و 4 محوره با ظرفیت حمل 56 تن ساخته می‌شوند. واگن‌های حمل خودرو نیز به صورت روباز و مسقف طراحی شده و نوع روباز آن با طول 25 متر قابلیت بارگیری 12 تا 15 خودرو را دارد. ابعاد دقیق واگن‌ها بسته به نوع و کشور سازنده (روسی، ایرانی، و غیره) متفاوت است.

انواع بار و واگن های تخصصی حمل آن ها

نوع واگن باری نمونه بار حمل شده

واگن مسقف غلات (گندم، ذرت)، کود شیمیایی، مواد غذایی بسته‌بندی شده، کالاهای حساس به نور خورشید، رطوبت و هوا، محصولات کشاورزی بسته‌بندی شده
واگن فله بر غلات، زغال سنگ، مواد معدنی فله‌ای
واگن مسطح ماشین‌آلات صنعتی، قطعات آهنی، تیرآهن، میلگرد، کانتینر، چوب، الوار
واگن یخچال دار مواد غذایی زودمصرف (میوه، سبزیجات، گوشت، ماهی، لبنیات)، دارو، تجهیزات پزشکی
واگن مخزن دار مایعات (نفت، بنزین، گازوئیل، مازوت)، گازهای غیر خطرناک، مواد شیمیایی
واگن لبه بلند مواد معدنی (سنگ آهن، زغال سنگ)، کالاهای صنعتی با حجم زیاد و وزن کم، آهن‌آلات حجیم
واگن لبه کوتاه آهن‌آلات، مصالح ساختمانی، ماشین‌آلات سنگین و کم حجم، کانتینر
واگن حمل خودرو خودروهای سواری، وانت‌های باری سبک
واگن قیفی (Hopper) زغال سنگ، غلات، شکر، سیمان، کود
واگن شن کش شن، ماسه، مواد معدنی که نیاز به تخلیه از کف دارند
واگن ریل کش ریل‌های راه آهن، تجهیزات تعمیر و نگهداری خطوط ریلی
واگن حمل سیمان سیمان فله‌ای
واگن کمرشکن بارهای بسیار سنگین و با ارتفاع زیاد، ماشین‌آلات سنگین

بررسی دقیق ویژگی ها و کاربردهای انواع واگن های باری

واگن های مسقف به گونه‌ای طراحی شده‌اند که پس از بارگیری، درب آن‌ها به طور کامل بسته و پلمپ می‌شود تا از ورود هوا، رطوبت، حشرات و سایر عوامل آسیب‌زا به داخل واگن جلوگیری شود. این واگن‌ها اغلب مجهز به سیستم تهویه هستند تا دما و فشار مناسب در داخل حفظ شود. کاربرد اصلی این واگن‌ها حمل کالاهای حساس و آسیب‌پذیر، بارهای فله‌ای که در کیسه قرار دارند (مانند گندم و ذرت)، کودهای شیمیایی و کلیه کالاهای بسته‌بندی شده است. واگن‌های مسقف معمولاً در دو مدل 2 و 4 محوره ساخته می‌شوند و مدل 4 محوره آن‌ها دارای 4 دریچه در امتداد محور طولی سقف و 6 دریچه جانبی برای بارگیری و تخلیه آسان‌تر است. در برخی مدل‌ها، سقف واگن به صورت گردان از پهلو باز می‌شود و بارگیری و تخلیه با استفاده از لیفتراک و جرثقیل انجام می‌گیرد.

واگن های فله بر امکان تخلیه بار از پایین را دارند و برای حمل کالاهایی که به صورت فله‌ای و بدون بسته‌بندی جابجا می‌شوند، مانند غلات (گندم، جو، ذرت) و زغال سنگ، بسیار مناسب هستند. در این واگن‌ها با کشیدن یک اهرم، کف واگن باز شده و محموله به سادگی تخلیه می‌گردد.

واگن های مسطح یا پلتفرم، واگن‌هایی با سطح صاف و بدون سقف هستند که برای حمل کالاهای سنگین وزن و حجیم مانند ماشین‌آلات صنعتی، محموله‌های آهن، فولاد، میلگرد، کانتینر و الوار به کار می‌روند. برخی از این واگن‌ها دارای ستون‌های فولادی هستند که بر روی سطح واگن قرار گرفته و ایمنی بار را حفظ کرده و آن را مهار می‌کنند. واگن‌های مسطح در مدل‌های 2، 4 و 6 محوره ساخته می‌شوند. نوعی از واگن‌های مسطح به نام واگن کمرشکن وجود دارد که برای حمل بارهای بسیار سنگین و با ارتفاع زیاد مورد استفاده قرار می‌گیرد.

واگن های یخچال دار دارای بدنه عایق‌بندی شده با موادی نظیر پشم شیشه، ورق‌های آکوستیک، چوب‌پنبه مصنوعی، ورق‌های سربی و ورق‌های ضد زنگ فولادی هستند و مجهز به یک کمپرسور خنک کننده می‌باشند که دمای داخلی واگن را در محدوده منفی 20 تا مثبت 4 درجه سانتیگراد تنظیم می‌کند. این واگن‌ها برای حمل محموله‌های زودمصرف، مواد خوراکی، تجهیزات پزشکی، دارو و سایر کالاهایی که در معرض فاسد شدن قرار دارند، مناسب هستند. واگن‌های یخچال‌دار معمولاً در دو مدل 2 و 4 محوره ساخته می‌شوند.

واگن های مخزن دار، واگن‌هایی تانکری و استوانه‌ای شکل هستند که برای حمل مایعات (مانند نفت خام، بنزین، گازوئیل، مازوت) و گازهای بی‌خطر به کار می‌روند. بدنه این مخازن از فولاد با ضخامت 8 تا 12 میلی‌متر ساخته شده و دارای شیر تخلیه هستند که پس از بارگیری پلمپ شده و گاز داخل آن نیز تخلیه می‌گردد. واگن‌های مخزن‌دار در اندازه‌های 2 و 4 محوره تولید می‌شوند.

واگن های باری لبه بلند در اندازه‌های 2، 4 و 6 محوره ساخته می‌شوند و برای حمل کالاهایی با وزن کم و اندازه بزرگ، مانند مواد معدنی (سنگ آهن، زغال سنگ) و کالاهای صنعتی، کاربرد زیادی دارند. برخی از این واگن‌ها امکان بارگیری از کف را نیز دارند و تا 57 تن بار را حمل می‌کنند. واگن شن کش یکی از انواع واگن لبه بلند است که امکان تخلیه از کف را دارد.

واگن های باری لبه کوتاه برای جابجایی بارهای سنگین و کم حجم مانند محصولات ساختمانی و آهن‌آلات به کار می‌روند. این واگن‌ها حداکثر تا 56 تن بار را جابجا می‌کنند و در دو اندازه 2 و 4 محور ساخته می‌شوند. در صورتی که لبه‌های جانبی این نوع واگن به صورت عمود بر خط راه‌آهن باز شوند، می‌توان از آن‌ها به عنوان واگن مسطح نیز استفاده کرد.

واگن های حمل خودرو به دو صورت روباز و مسقف طراحی و تولید می‌شوند. نوع روباز آن 25 متر طول داشته و قابلیت بارگیری 12 تا 15 خودرو را دارد و برای حمل خودروهای سواری و وانت‌های باری سبک از این واگن‌ها استفاده می‌شود.

ایستگاه های کلیدی باری ایران: دروازه های تجارت ریلی

شبکه حمل و نقل ریلی ایران دارای ایستگاه‌های باری متعددی است که نقش مهمی در جابجایی و توزیع کالا در سطح کشور و همچنین در تجارت بین‌المللی ایفا می‌کنند.

ایستگاه سرخس به عنوان یکی از مهم‌ترین ایستگاه‌های مرزی، قطب ورودی از ترکمنستان و آسیای میانه محسوب می‌شود. این ایستگاه نقطه اتصال به شبکه ریلی کشورهای CIS (مشترک المنافع مستقل) است و حمل و نقل بین‌المللی کالا با راه آهن از طریق این مرز بر اساس کنوانسیون SMGS صورت می‌گیرد. سرخس برای حمل و نقل به شهرهای مشهد، تهران و بندرعباس و همچنین به ترکمنستان مورد استفاده قرار می‌گیرد و بخشی از کریدور شمال-جنوب به شمار می‌رود.

ایستگاه آستارا نیز به عنوان یک ایستگاه مرزی مهم، ایران را به آذربایجان متصل می‌کند و به عنوان مسیری برای ارتباط با روسیه و اروپای شرقی عمل می‌کند. از طریق این ایستگاه امکان سفر و ارسال بار به شهرهای نخجوان و باکو در آذربایجان و همچنین تفلیس در گرجستان وجود دارد. آستارا نیز در مسیر کریدور شمال-جنوب واقع شده و دارای یک پل ریلی استراتژیک است که نقش مهمی در گسترش تجارت با کشورهای همسایه ایفا می‌کند.

بندر بوشهر با وجود اهمیت فراوان به عنوان یکی از بنادر اصلی تجاری ایران در خلیج فارس، در حال حاضر فاقد اتصال ریلی فعال به شبکه سراسری است. پروژه احداث خط آهن شیراز-بوشهر-عسلویه سال‌هاست که در دست اجرا قرار دارد و تکمیل آن می‌تواند نقش مهمی در توسعه حمل و نقل بار و رونق اقتصادی این استان ایفا کند.

ایستگاه تهران به عنوان یکی از مهم‌ترین و پرتراکم‌ترین ایستگاه‌های راه‌آهن در ایران، در جنوب شهر تهران واقع شده و نقطه تلاقی خطوط ریلی شمال – جنوب و شرق – غرب کشور است. این ایستگاه به عنوان مرکز توزیع و انتقال بارهای مختلف از جمله بارهای کانتینری، مواد معدنی، مواد غذایی و سایر محموله‌ها در سطح کشور عمل می‌کند و امکان ارسال بار به نقاط مختلف ایران از طریق این ایستگاه فراهم است.

علاوه بر ایستگاه‌های ذکر شده، ایستگاه مشهد نیز به عنوان یکی از قدیمی‌ترین ایستگاه‌های ریلی کشور، در زمینه حمل بار داخلی و خارجی فعالیت دارد و به شهرهای تهران، سرخس و بندرعباس متصل است و عمدتاً برای حمل انواع سنگ، مواد اولیه و کالاهای با تناژ بالا به/از کشورهای CIS استفاده می‌شود. سایر ایستگاه‌های مرزی مانند رازی (مرز با ترکیه) و میرجاوه (مرز با پاکستان) نیز نقش مهمی در حمل و نقل ریلی بین‌المللی ایفا می‌کنند. همچنین، بنادر مهمی نظیر بندر امام خمینی، بندر شهید رجایی، بندر خرمشهر، بندر ماهشهر و بندر ترکمن نیز دارای امکانات حمل و نقل ریلی هستند و نقش مهمی در تجارت دریایی-ریلی کشور دارند.

نقش حمل و نقل ریلی در توسعه صادرات ایران

حمل و نقل ریلی با مزایای متعدد خود، نقش مهمی در توسعه صادرات ایران ایفا می‌کند. افزایش تجارت خارجی، کاهش هزینه‌های حمل و نقل و کاهش وابستگی به حمل و نقل جاده‌ای از جمله نتایج استفاده از حمل و نقل ریلی در تجارت بین‌المللی ایران است.

مزایای استفاده از حمل و نقل ریلی برای صادرات شامل کاهش هزینه‌ها در مقایسه با سایر روش‌های حمل و نقل، به ویژه برای حجم بالای کالا. ایمنی بالای حمل و نقل ریلی، خطر آسیب یا سرقت کالا را کاهش می‌دهد. ظرفیت بالای قطارها امکان حمل مقادیر زیادی کالا در هر سفر را فراهم می‌کند. همچنین، حمل و نقل ریلی نسبت به حمل و نقل جاده‌ای و هوایی، اثرات زیست‌محیطی کمتری دارد.

کالاهای صادراتی عمده از ایران از طریق راه آهن شامل محصولات کشاورزی (پسته، خرما، میوه و سبزیجات)، مصالح ساختمانی (سیمان و سنگ) و محصولات صنعتی هستند که به کشورهایی نظیر روسیه، افغانستان، ترکیه، چین و کشورهای آسیای میانه صادر می‌شوند. همچنین، ایران به عنوان یک منبع مناسب برای تهیه و تولید کالاهای صادراتی به کشورهای همسایه، به ویژه افغانستان، از طریق حمل و نقل ریلی شناخته می‌شود.

توسعه صادرات ریلی در ایران با چالش‌ها و فرصت‌هایی روبرو است. از جمله چالش‌ها می‌توان به تفاوت عرض خطوط ریلی با برخی کشورهای همسایه (مانند روسیه) که نیاز به انتقال کالاها به قطارهای دیگر در مرزها را ایجاد می‌کند، و همچنین محدودیت‌های زیرساختی در برخی مناطق اشاره کرد. با این حال، فرصت‌های قابل توجهی نیز برای توسعه صادرات ریلی وجود دارد. موقعیت استراتژیک ایران به عنوان یک پل ارتباطی بین شرق و غرب و همچنین بین شمال و جنوب، امکان بهره‌برداری از کریدورهای ترانزیتی بین‌المللی را فراهم می‌سازد. پروژه‌های در حال توسعه مانند راه‌آهن خواف-هرات که ایران و افغانستان را از طریق ازبکستان به جاده ابریشم متصل می‌کند، و خط ریلی شلمچه-بصره که امکان ترانزیت کالا و مسافر بین ایران و عراق را فراهم می‌سازد، پتانسیل بالایی برای افزایش حجم صادرات و ترانزیت ریلی دارند. همچنین، اولویت‌های راه آهن ایران شامل فعال‌سازی کریدورهای بین‌المللی، اتصال ریلی به همسایگان و افزایش حمل و نقل ترکیبی، نشان از عزم جدی برای توسعه این بخش دارد. توسعه ترانزیت ریلی می‌تواند به عنوان یک منبع درآمد ارزی پایدار برای کشور عمل کرده و جایگزین مناسبی برای درآمدهای نفتی باشد.

نتیجه گیری: پتانسیل و چالش های پیش روی حمل و نقل ریلی ایران

حمل و نقل ریلی در ایران با دارا بودن زیرساخت‌های گسترده و اتصال به شبکه بین‌المللی، نقش حیاتی در تسهیل تجارت داخلی و خارجی ایفا می‌کند. مزایای این شیوه حمل و نقل، از جمله هزینه پایین، ایمنی بالا، ظرفیت زیاد و مزایای زیست‌محیطی، آن را به گزینه‌ای جذاب برای جابجایی کالا، به ویژه در حجم زیاد و مسافت‌های طولانی، تبدیل کرده است. موقعیت جغرافیایی استراتژیک ایران، این کشور را به یک گذرگاه مهم برای ترانزیت کالا بین آسیا و اروپا تبدیل کرده و فرصت‌های قابل توجهی برای کسب درآمد از این طریق فراهم آورده است.

شبکه ریلی ایران با کشورهای متعددی در منطقه و فراتر از آن اتصال دارد و کریدورهای ترانزیتی فعال در کشور، نقش مهمی در تسهیل تجارت منطقه‌ای ایفا می‌کنند. بنادر مهم ایران نیز با اتصال به شبکه ریلی، امکان حمل و نقل چندوجهی کالا را فراهم می‌سازند. استانداردهای فنی، ایمنی و کیفیت متعددی در صنعت حمل و نقل ریلی ایران اعمال می‌شود که از جمله مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به استانداردهای ملی راه‌آهن و استاندارد بین‌المللی IRIS اشاره کرد. ناوگان باری ایران شامل انواع مختلف واگن‌ها با مشخصات فنی و کاربردهای متفاوت است که امکان حمل طیف وسیعی از کالاها را فراهم می‌کند.

با وجود پتانسیل‌های فراوان، حمل و نقل ریلی در ایران با چالش‌هایی نیز روبرو است. تفاوت عرض خطوط ریلی با برخی کشورهای همسایه و محدودیت‌های زیرساختی در برخی مناطق از جمله این چالش‌ها هستند. با این حال، تلاش‌های مستمر برای توسعه و بهبود زیرساخت‌های ریلی، فعال‌سازی کریدورهای بین‌المللی و اتصال به شبکه‌های ریلی کشورهای همسایه، فرصت‌های بسیاری را برای افزایش نقش حمل و نقل ریلی در توسعه اقتصادی و به ویژه توسعه صادرات ایران فراهم می‌آورد. توسعه ترانزیت ریلی می‌تواند به عنوان یک منبع درآمد پایدار ارزی برای کشور عمل کرده و به تقویت جایگاه ایران در تجارت منطقه‌ای و جهانی کمک کند.