راهنمای عملی برای ترانزیت ریلی از ایران به آسیای میانه و خاورمیانه

خلاصه اجرایی:

ایران با قرار گرفتن در موقعیت استراتژیک جغرافیایی به عنوان یک گذرگاه حیاتی، نقش مهمی در اتصال آسیای جنوبی، آسیای میانه، خاورمیانه و اروپا ایفا می‌کند. حمل و نقل ریلی به دلیل مقرون‌به‌صرفه بودن، امنیت و سازگاری با محیط زیست، به طور فزاینده‌ای به عنوان یک روش مطلوب برای جابجایی بار در این مناطق مورد توجه قرار گرفته است. این گزارش به ارائه یک راهنمای عملی برای کسب‌وکارها و متخصصان لجستیک می‌پردازد که قصد استفاده از شبکه ریلی ایران برای ترانزیت کالا به آسیای میانه و خاورمیانه را دارند، به ویژه از طریق گذرگاه‌های مرزی کلیدی سرخس، اینچه‌برون و رازی. در این مسیرها، شرکت‌هایی مانند آرتارِیل که تجربه عملیاتی و شناخت میدانی در عبور مرزی دارند، نقش مؤثری در تسهیل فرآیند ترانزیت برای صادرکنندگان و واردکنندگان ایفا می‌کنند. این راهنما مسیرهای اصلی ریلی، انواع معمول بار، زمان‌بندی تقریبی حمل و نقل (شامل نمونه‌ای از بندرعباس به عشق‌آباد) و نکات مهم عملی مانند مدارک گمرکی، بیمه بار و هزینه‌های تخمینی را بررسی می‌کند. در نهایت، این گزارش به این نتیجه می‌رسد که ترانزیت ریلی از طریق ایران می‌تواند به دلیل مزایای امنیتی، سرعت (در مقایسه با حمل و نقل دریایی برای مقاصد داخلی اوراسیا) و کارایی هزینه برای جابجایی حجم زیاد کالا، یک گزینه جذاب باشد.

مقدمه: نقش استراتژیک ایران در ترانزیت ریلی بین‌المللی:

موقعیت محوری جغرافیایی ایران:

ایران به دلیل قرار گرفتن در تقاطع کریدورهای تجاری بین‌المللی مهم، از جمله کریدور بین‌المللی حمل و نقل شمال-جنوب (INSTC)  و پتانسیل ارتباط آن با طرح کمربند و جاده ، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. موقعیت این کشور، آن را به عنوان یک پل زمینی طبیعی برای تجارت اوراسیا تبدیل کرده است. مزیت جغرافیایی ایران صرفاً یک مفهوم نظری نیست؛ بلکه به طور فعال توسط طرح‌های بین‌المللی با هدف کوتاه کردن و بهینه‌سازی مسیرهای تجاری مورد استفاده قرار می‌گیرد. برای مثال، کریدور INSTC با هدف کاهش قابل توجه زمان ترانزیت بین هند و روسیه در مقایسه با مسیرهای سنتی ایجاد شده است. این امر نقش حیاتی ایران در تسهیل جابجایی سریع‌تر و احتمالاً ارزان‌تر کالا را نشان می‌دهد. موقعیت مرکزی ایران بدین معناست که می‌تواند مسیرهای کوتاه‌تری را بین مراکز اقتصادی بزرگ در آسیا و اروپا ارائه دهد. کریدورهای بین‌المللی مانند INSTC و BRI این پتانسیل را تشخیص داده‌اند. بنابراین، ایران از نظر استراتژیک برای تجارت جهانی مهم است و شبکه ریلی آن می‌تواند یک جزء کلیدی باشد.

اهمیت روزافزون حمل و نقل ریلی در منطقه:

روند جهانی به سمت حمل و نقل پایدار و مقرون‌به‌صرفه، جایگاه مطلوبی را برای حمل و نقل ریلی ایجاد کرده است. سرمایه‌گذاری‌های فزاینده در زیرساخت‌های ریلی در داخل ایران و کشورهای همسایه به منظور ارتقای اتصال و ظرفیت نیز مشهود است. حمل و نقل ریلی این قابلیت را دارد که حجم زیادی از بار را به طور کارآمد جابجا کند، به ویژه برای کالاهای فله. افزایش تمرکز بر ترانزیت ریلی ناشی از عوامل اقتصادی و زیست‌محیطی است. حمل و نقل ریلی در مقایسه با حمل و نقل جاده‌ای، گزینه پایدارتری را ارائه می‌دهد و می‌تواند حجم زیادی را حمل کند، که آن را برای انواع کالاهای معامله شده در این منطقه (مانند مواد معدنی، غلات) ایده‌آل می‌سازد. سرمایه‌گذاری‌ها در زیرساخت‌ها نشان‌دهنده تعهد بلندمدت به حمل و نقل ریلی به عنوان یک روش حمل و نقل کلیدی است. کسب‌وکارها به دنبال حمل و نقل مقرون‌به‌صرفه و پایدار هستند. حمل و نقل ریلی برای کالاهای فله‌ای از نظر مصرف سوخت کارآمدتر است. سرمایه‌گذاری‌ها در زیرساخت‌های ریلی در ایران و کشورهای همسایه در حال افزایش است. بنابراین، ترانزیت ریلی از طریق ایران به طور فزاینده‌ای اهمیت می‌یابد.

مسیرهای کلیدی ترانزیت ریلی از ایران:

به آسیای میانه:

گذرگاه مرزی سرخس:

سرخس به عنوان یک دروازه ریلی اصلی به ترکمنستان و ازبکستان شناخته می‌شود. این گذرگاه مسیرهایی را به شهرهای کلیدی آسیای میانه مانند عشق‌آباد، مرو، تاشکند، بخارا و سمرقند متصل می‌کند. خط آهن سرخس-مشهد به عنوان یک ارتباط حیاتی عمل می‌کند. به دلیل تفاوت در عرض خطوط ریلی، تسهیلات تغییر بوژی در سرخس وجود دارد. سرخس یک گره مهم برای حمل و نقل ریلی به آسیای میانه است و به دلیل موقعیت جغرافیایی و وجود زیرساخت‌های لازم برای مدیریت تفاوت‌های عرض خطوط، به عنوان یک نقطه تبادل اصلی عمل می‌کند. این امر نقش تثبیت شده آن در تسهیل تجارت با ترکمنستان و ازبکستان را برجسته می‌کند. سرخس در مرز ترکمنستان و نزدیک به ازبکستان قرار دارد. خطوط ریلی به شهرهای مهم در هر دو کشور متصل است. تغییر بوژی امکان‌پذیر است. بنابراین، سرخس یک نقطه ترانزیت ریلی کلیدی به آسیای میانه است.

گذرگاه مرزی اینچه‌برون:

اینچه‌برون به عنوان یک ارتباط ریلی مهم دیگر، عمدتاً به قزاقستان و احتمالاً روسیه متصل می‌شود. مسیر از گرگان از طریق اینچه‌برون به قزاقستان می‌رسد. اهمیت آن به عنوان بخشی از کریدور شمال-جنوب نیز قابل توجه است. این گذرگاه پتانسیل اتصالات بیشتر به روسیه و سایر کشورهای مستقل مشترک‌المنافع (CIS) را دارد. اینچه‌برون یک مسیر جایگزین به آسیای میانه، به ویژه قزاقستان و بازارهای شمالی ارائه می‌دهد. اتصال آن به کریدور شمال-جنوب اهمیت استراتژیک آن را برای تجارت گسترده‌تر اوراسیا بیشتر می‌کند. اینچه‌برون در مرز ترکمنستان واقع شده و دسترسی به قزاقستان را فراهم می‌کند. این گذرگاه بخشی از INSTC است. مسیرهای بالقوه‌ای به روسیه ارائه می‌دهد. بنابراین، اینچه‌برون یک نقطه ترانزیت ریلی مهم به سمت شمال است.

به خاورمیانه:

گذرگاه مرزی رازی:

رازی به عنوان گذرگاه مرزی ریلی اصلی بین ایران و ترکیه شناخته می‌شود. مسیر ریلی به شهرهای ترکیه مانند وان، آنکارا و استانبول متصل می‌شود. همچنین پتانسیل اتصالات بیشتر به اروپا از طریق ترکیه وجود دارد. سرویس ریلی تاریخی آنکارا-تهران و سرویس فعلی تهران-وان نیز از این گذرگاه استفاده می‌کنند. رازی دروازه ریلی اصلی برای تجارت با ترکیه است و یک ارتباط مستقیم با شبکه ریلی ترکیه و از آنجا به اروپا فراهم می‌کند. وجود خدمات مسافربری در کنار حمل بار، ماهیت تثبیت شده این مسیر را نشان می‌دهد. رازی مرز ریلی اصلی با ترکیه است. خطوط ریلی به شهرهای بزرگ ترکیه دارد. ترکیه دسترسی به اروپا را فراهم می‌کند. بنابراین، رازی نقطه ترانزیت ریلی کلیدی به خاورمیانه و اروپا است. آرتارِیل با راه‌اندازی پروژه‌های حمل‌ونقل مشترک با شرکت‌های ترکیه‌ای، نقش فعالی در توسعه این مسیر استراتژیک داشته است.

انواع معمول بار حمل شده:

مسیرهای آسیای میانه (سرخس و اینچه‌برون):

نمونه‌هایی از بار شامل مواد معدنی (کنسانتره سنگ آهن ، فلزات ، گوگرد ، سیمان ، مصالح ساختمانی )، غلات (گندم ، جو )، محصولات کشاورزی ، کود ، پنبه ، تجهیزات صنعتی و محصولات غذایی  است. صادرات سیمان و فلزات نورد شده ایران به ترکمنستان از طریق سرخس نمونه‌های خاصی هستند. همچنین ترانزیت کالاهای چینی به آسیای غربی و اروپا از طریق اینچه‌برون نیز قابل توجه است. بار حمل شده نشان‌دهنده ماهیت غنی از منابع آسیای میانه و نقش ایران به عنوان یک گذرگاه برای کالاهای در حال حرکت بین قدرت‌های اقتصادی بزرگ‌تر مانند چین و اروپا است. تنوع کالاها نشان‌دهنده جریان تجاری تثبیت شده و متنوع است. آسیای میانه دارای مواد معدنی و محصولات کشاورزی است. ایران مسیر ترانزیتی برای تجارت چین و اروپا است. فهرست کالاها شامل این دسته‌ها می‌شود. بنابراین، اینها انواع معمول بار در این مسیرها هستند.

مسیر خاورمیانه (رازی):

نمونه‌هایی شامل پلی‌اتیلن، اوره، شمش مس، هندوانه (صادر شده از رازی ) و ترانزیت بالقوه کالاها به اروپا  است. هدف افزایش حمل و نقل ریلی بین ایران و ترکیه به یک میلیون تن در سال است. صادرات از طریق رازی شامل محصولات پتروشیمی و کشاورزی به نظر می‌رسد که نشان‌دهنده توانایی‌های صادراتی ایران به ترکیه است. تمرکز بر افزایش حجم بار نشان‌دهنده رشد روابط تجاری است. صادرات از رازی شامل محصولات پتروشیمی و کشاورزی است. ایران و ترکیه قصد دارند حمل و نقل ریلی را افزایش دهند. بنابراین، اینها انواع معمول بار در مسیر رازی هستند.

جدول انواع معمول بار و مسیرها:

زمان‌بندی و سرعت حمل و نقل ریلی:

زمان‌های تخمینی ترانزیت برای مسیرهای کلیدی:

زمان‌های ترانزیت بسته به عواملی مانند مسافت، رویه‌های مرزی و نوع بار متفاوت است. به طور کلی، حمل و نقل ریلی معمولاً بین 10 تا 30 روز طول می‌کشد. حمل و نقل ریلی در مقایسه با حمل و نقل دریایی، به ویژه برای مسیرهای داخل اوراسیا، پتانسیل ترانزیت سریع‌تری را دارد. زمان‌های ترانزیت از طریق کریدور INSTC از هند به روسیه می‌تواند به طور قابل توجهی کوتاه‌تر از مسیرهای دریایی سنتی باشد. حمل و نقل ریلی ممکن است همیشه سریع‌ترین روش نباشد، اما به ویژه برای مقاصد داخلی اوراسیا در مقایسه با حمل و نقل دریایی، زمان ترانزیت رقابتی را ارائه می‌دهد. پتانسیل INSTC برای کاهش قابل توجه زمان‌های ترانزیت، مزایای کارایی ممکن از طریق کریدورهای ریلی توسعه یافته را نشان می‌دهد. حمل و نقل ریلی معمولاً 10 تا 30 روز طول می‌کشد. INSTC زمان‌های ترانزیت کوتاه‌تری را هدف قرار داده است. بنابراین، ترانزیت ریلی می‌تواند نسبتاً سریع باشد.

زمان ترانزیت بندرعباس به عشق‌آباد:

تحقیقات نشان می‌دهد که زمان سفر هوایی حدود 8 تا 12 ساعت است. یک منبع به زمان ترانزیت ریلی بالقوه 10 تا 15 روز از بندرعباس به ترکمنستان (شامل عشق‌آباد) اشاره می‌کند. منبع دیگری کاهش بالقوه در زمان ترانزیت کلی از چین/هند به آسیای میانه از طریق بندرعباس را به 21 روز نشان می‌دهد. زمان ترانزیت ریلی مستقیم از بندرعباس به عشق‌آباد احتمالاً در محدوده 10 تا 15 روز است، اگرچه مسیرهای چندوجهی از طریق بندرعباس ممکن است زمان ترانزیت کلی سریع‌تری را برای کالاهای منشأ گرفته از مناطق دورتر ارائه دهند. تفاوت قابل توجه در مقایسه با سفر هوایی، مبادله بین سرعت و هزینه را نشان می‌دهد. سفر هوایی سریع است (8-12 ساعت). حمل و نقل ریلی از بندرعباس به ترکمنستان 10-15 روز تخمین زده می‌شود. حمل و نقل چندوجهی از طریق بندرعباس می‌تواند حدود 21 روز باشد. بنابراین، زمان ترانزیت ریلی به طور قابل توجهی طولانی‌تر از حمل و نقل هوایی است.

 عوامل مؤثر بر زمان‌های ترانزیت:

رویه‌های گذرگاه مرزی، از جمله بازرسی‌های گمرکی و مستندات، تأثیرگذار هستند. محدودیت‌های زیرساختی یا چالش‌های لجستیکی نیز می‌توانند باعث تأخیر شوند. کارایی تعویض خطوط و در دسترس بودن لوکوموتیوها نیز اهمیت دارد. زمان‌های ترانزیت صرفاً با مسافت تعیین نمی‌شوند؛ کارایی فرآیندهای مرزی و کیفیت زیرساخت‌های ریلی نقش‌های حیاتی ایفا می‌کنند. رفع تنگناها در این زمینه‌ها برای بهینه‌سازی زمان‌های ترانزیت ریلی ضروری است. بررسی‌های مرزی زمان می‌برد. کیفیت زیرساخت بر سرعت تأثیر می‌گذارد. عملیات کارآمد مورد نیاز است. بنابراین، این عوامل به طور قابل توجهی بر زمان‌های ترانزیت ریلی تأثیر می‌گذارند.

نکات مهم و عملی برای ترانزیت ریلی:

مدارک و رویه‌های گمرکی :

تهیه مدارک دقیق و کامل برای صادرات از ایران و واردات به کشورهای مقصد بسیار مهم است. مدارک معمول مورد نیاز شامل فاکتورهای تجاری، لیست بسته‌بندی، گواهی مبدأ و بارنامه/بارنامه ریلی است.رعایت مقررات گمرکی خاص ایران و کشورهای مقصد (مانند استفاده از کدهای سیستم هماهنگ (HS) 70) ضروری است. همچنین ممکن است برای انواع خاصی از کالاها، مجوزها و پروانه‌ها مورد نیاز باشد. سیستم‌های گمرکی الکترونیکی مانند EPL در ایران نقش مهمی دارند. پیمایش رویه‌های گمرکی یک جنبه حیاتی در ترانزیت ریلی بین‌المللی است. کسب‌وکارها باید در تهیه مدارک مورد نیاز و درک مقررات خاص هر کشور دخیل، دقیق باشند تا از تأخیرها و جریمه‌ها جلوگیری کنند. تجارت بین‌المللی نیاز به ترخیص گمرکی دارد. مدارک خاصی مورد نیاز است. مقررات بر اساس کشور متفاوت است. سیستم‌های الکترونیکی استفاده می‌شوند. بنابراین، درک رویه‌های گمرکی ضروری است.

بیمه بار :

بیمه بار برای محافظت در برابر خسارات یا آسیب‌های احتمالی در طول ترانزیت بسیار مهم است. انواع مختلف پوشش بیمه بار (مانند تمام خطر، خطرات معین) وجود دارد. عواملی مانند ارزش و نوع بار، روش حمل و نقل و مسیر حمل و نقل بر حق بیمه تأثیر می‌گذارند. به کسب‌وکارها توصیه می‌شود که بیمه بار جامع را در نظر بگیرند که حمل و نقل ریلی از طریق ایران و کشورهای مقصد را پوشش دهد. بیمه بار حفاظت مالی حیاتی را برای کسب‌وکارهای درگیر در تجارت بین‌المللی فراهم می‌کند. با توجه به خطرات احتمالی مرتبط با حمل و نقل طولانی‌مدت، به ویژه در سراسر چندین مرز، پوشش بیمه مناسب یک استراتژی مدیریت ریسک حیاتی است. حمل و نقل ریلی شامل خطرات آسیب یا از بین رفتن است. بیمه بار در برابر این خطرات محافظت می‌کند. گزینه‌های پوشش مختلفی وجود دارد. بنابراین، تهیه بیمه بار مهم است.

هزینه‌های تخمینی :

هزینه‌های حمل و نقل ریلی به عوامل مختلفی از جمله مسافت، نوع و وزن بار، نوع واگن و تعرفه‌های ریلی بستگی دارد. حمل و نقل ریلی می‌تواند به ویژه برای مسافت‌های طولانی و بارهای فله‌ای مقرون‌به‌صرفه‌تر از حمل و نقل جاده‌ای باشد. هزینه‌ها ممکن است شامل هزینه‌های دسترسی به زیرساخت‌های ریلی، هزینه‌های جابجایی در پایانه‌ها و هزینه‌های احتمالی اضافه بار نیز باشد. به کسب‌وکارها توصیه می‌شود که برای نیازهای خاص خود، قیمت‌های مشخصی را از اپراتورهای حمل و نقل ریلی یا فورواردرها دریافت کنند. در حالی که حمل و نقل ریلی می‌تواند به ویژه برای انواع خاصی از بار و مسافت‌ها مزایای هزینه‌ای ارائه دهد، کسب‌وکارها باید تمام اجزای هزینه درگیر را برای ارزیابی دقیق هزینه کلی در نظر بگیرند. دریافت قیمت‌های دقیق برای بودجه‌بندی و مقایسه گزینه‌های مختلف حمل و نقل ضروری است. هزینه‌های حمل و نقل ریلی به عوامل مختلفی بستگی دارد. برای بارهای خاص می‌تواند مقرون‌به‌صرفه‌تر از حمل و نقل جاده‌ای باشد. هزینه‌های اضافی ممکن است اعمال شود. بنابراین، کسب‌وکارها باید تخمین‌های هزینه خاصی را دریافت کنند.

نتیجه‌گیری: مزایای ترانزیت ریلی از طریق ایران :

حمل و نقل ریلی از نظر امنیتی دارای مزایایی است و ریسک کمتری نسبت به حمل و نقل جاده‌ای دارد. برای مسیرهای اوراسیا، به ویژه از طریق کریدورهایی مانند INSTC، زمان‌های ترانزیت بالقوه سریع‌تری در مقایسه با حمل و نقل دریایی ارائه می‌دهد. حمل و نقل ریلی برای حمل حجم زیاد و کالاهای فله در مسافت‌های طولانی مقرون‌به‌صرفه است. با توسعه مداوم زیرساخت‌ها و افزایش همکاری‌های منطقه‌ای، ترانزیت ریلی از طریق ایران یک گزینه قانع‌کننده برای کسب‌وکارهایی است که به دنبال جابجایی بار بین آسیای میانه، خاورمیانه و فراتر از آن هستند و تعادل استراتژیکی از امنیت، سرعت و کارایی هزینه را ارائه می‌دهد. حمل و نقل ریلی از طریق ایران به عنوان یک حلقه کلیدی در شبکه تجارت اوراسیا، پتانسیل قابل توجهی دارد. مزایای آن در امنیت، سرعت (نسبت به دریا) و مقرون‌به‌صرفه بودن برای کالاهای فله، آن را به یک گزینه مناسب و به طور فزاینده جذاب برای کسب‌وکارهای فعال در منطقه تبدیل می‌کند. توسعه مداوم زیرساخت‌ها و تمرکز بر کریدورهای بین‌المللی نیز این پتانسیل را بیشتر تقویت می‌کند. با توجه به تجربیات موفق برندهایی چون آرتارِیل در اجرای پروژه‌های بین‌المللی، ترانزیت ریلی از طریق ایران بیش‌ازپیش برای کسب‌وکارهای منطقه‌ای قابل اتکا شده است . حمل و نقل ریلی امن است و می‌تواند سریع‌تر از دریا باشد. برای حجم زیاد  مقرون‌به‌صرفه است. زیرساخت‌ها در حال توسعه هستند. بنابراین، ترانزیت ریلی از طریق ایران برای تجارت منطقه‌ای سودمند است